«ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔ ՉՈՒՆԻ ՄԵԿ ՍԱՆՏԻՄ ԱՆԳԱՄ ՀԵՌԱՆԱԼՈՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՂԵՐԻ ՊԱՀԱՆՋԱՏԻՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ԱՎԻԿ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆԻ հետ զրույցի շարունակությունը:
(սկիզբը` նոյեմբերի 19-ի համարում)
«ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ ՍՏԵՂԾԵԼ ԱՌԱՆՁԻՆ ՎԵՐՑՐԱԾ ՄԻ ԽՄԲԻ, ՄԻ ՎԵՐՆԱԽԱՎԻ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ, ԵՐԲ ԴՐԱ ԿՈՂՔԻՆ ՇԱՏ ԵՆ ԸՆՉԱԶՈՒՐԿ ՄԱՐԴԻԿ»
-Պարոն Իսահակյան, գրականության ինստիտուտը պարբերաբար այցելություններ է կատարում հայկական բանակի զորամասեր: Պատմեք, խնդրեմ, այդ մասին:
-Մենք մեծ ուշադրություն ենք դարձնում բանակի հետ կապին: Ե՛վ մենք, և՛ հումանիտար ուղղվածության մյուս ինստիտուտները սերտորեն համագործակցում ենք պաշտպանության նախարարության հետ, և տասն օրը մեկ անգամ մեր առաջադեմ գիտնականներն այցելում են տարբեր զորամասեր, այդ թվում և` Ղարաբաղ: Ինքս էլ մոտ օրերս պատրաստվում եմ մեկնել Արարատի մարզ և հանդիպել զորամասերից մեկի զինծառայողներին: Երիտասարդ զինվորները կարոտ են այդպիսի բաների, որովհետև, իրենց հրամաններից ու զորավարժություններից բացի, ունեն նաև այլ հետաքրքրություններ: Այսօրվա զինվորը 10-20 տարի առաջվա զինվորը չէ: Այսօրվա զինվորը տիրապետում է համակարգչային տեխնիկային, ունի մեծ ինֆորմացիա, կարդացած է: Վերջերս գնացել էի մեր հեռավոր գյուղերից մեկը` Լեռնապատ: Դպրոցական երեխան, իր տանը` համակարգչի առջև նստած, իրազեկվում է աշխարհի բոլոր անկյուններում կատարվող նորությունների մասին: Սա գլոբալիզացիայի ամենացայտուն դրսևորումներից է: Ի դեպ, Լեռնապատի գյուղապետը բանասիրական գիտությունների դոկտոր է, դոկտորականը պաշտպանել է մեր ինստիտուտում, և իր գյուղում լավատեղյակ է, թե ինչ գրքեր են տպագրվում աշխարհի տարբեր հրատարակչություններում: Վերջերս Հայաստանում էր նշանավոր «Մաքքենզի» ընկերության ղեկավարը, որը բավական լավատեսական կանխատեսումներ արեց Հայաստանի մասին: Նա հավաստիացնում էր, որ Չինաստանում, Հնդկաստանում ու համանման այլ երկրներում, որտեղ մեկմիլիարդանոց բնակչությունը ավանդաբար բավարարվել է իր ունեցած բնամթերքով, հիմնականում բրնձով, այսօր, իրենց կյանքը բարելավելուն զուգահեռ, ուզում են և այլ սննդամթերքներ օգտագործել: Եվ սա լավ շանս է հայերիս համար` արտահանելու այդ երկրներ մեր մթերքը` լոլիկը, ծիրանը, խաղողը: Մենք ունենք մի այնպիսի բացառիկ գանձ, ինչպիսին Սևանն է: Այսօր, երբ աշխարհում առկա է ջրի պաշարների մեծ ճգնաժամը, մենք պիտի կարողանանք խելացի օգտագործել մեր ունեցած ռեսուրսները, ոչ թե նստենք ու դարդ անենք, թե ինչ պիտի գա մեր գլխին վաղը: Միայն թե պիտի գիտակցենք, որ մեր գյուղացին պաշտպանության կարիք ունի, բերք ստեղծողին, այգու տիրոջը բերք գնողը չպետք է խաբի, ոտնահարի նրա իրավունքները, թելադրի արհեստականորեն ցածր գներ: Եթե այդ խնդիրները լուծվեն, մարդիկ աչքի լույսի պես կպահեն իրենց հողը, նաև Սևանը: Սևանը ոչ միայն հայության, այլև համայն մարդկության համար կարևորագույն նշանակություն ունեցող արժեք է, խմելու ջրի մի հսկայական պահոց է: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ կլիներ, եթե իշխանությունների թողտվությամբ Սևանը շարունակեր ցամաքել, դառնար գորտերի ու խեցգետինների լիճ: Այսօր Սևանը շնչում է, և հետագայում շատ շնորհակալ կլինի իր ժողովրդին, եթե մենք ճիշտ վարվենք նրա հետ: Այսօր մենք պիտի պահենք նրան, որ նա վաղը պահի մեզ: Չի կարելի ստեղծել առանձին վերցրած մի խմբի, մի վերնախավի երջանկություն, երբ դրա կողքին շատ են ընչազուրկ մարդիկ: ՈՒրեմն այսօր պատկան մարմիններն իրենց համար մեկ քայլ անելիս պետք է տասը քայլ էլ ի բարօրություն սեփական ժողովրդի անեն: ՈՒ կգա ժամանակը, և ժողովուրդը շնորհակալ կլինի: Այս դեպքում միայն հնարավոր կլինի դնել ընդհանուր բարեկեցության սաղմերը: Մենք հիշում ենք Մանթաշովին, Գյուլբենկյանին, Քըրքորյանին: Ես կուզեի, որ այդպիսի անուններ լինեին նաև հայաստանյան մեծահարուստների մեջ: Քանի դեռ այդպիսիք չկան մեր երկրում, մենք կրկնակի վտանգի առջև ենք կանգնած. և՛ կապիտալն է դուրս գալիս Հայաստանից, և՛ աշխատուժը: Չեչնիան պատերազմող երկիր էր, բայց ոչ ոք չլքեց այն: Ցավալի է, որ մեզ մոտ այդպես չէ: Դատարկվում է Ղարաբաղը: Գորիսից մինչև Ստեփանակերտ բնակելի վայրեր գրեթե չկան: Երբ Ղարաբաղը նոր էր ազատագրվել, Լաչինի ճանապարհով անցնելիս հազիվ հինգ-վեց մեքենա կարող էիր տեսնել: Ցավալի է, որ այսօր նույն վիճակն է: Ինչպե՞ս նվաճեցին Ամերիկան. մարդկանց թույլ տվեցին վերցնել և մշակել, շահագործել այնքան հող, որքան ի զորու էին: Իսկ մենք ի՞նչ ենք անում: Սիսիանի ճանապարհին երիտասարդ տղամարդիկ չորացած բույսեր ու սունկ են վաճառում. դաժան բնություն է, ուրիշ բան չի աճում: Իսկ Աղդամում ծառերը ճղակոտոր են լինում նռների ծանրությունից: Դժվա՞ր է մարդկանց թույլ տալ մշակել այդ հողերը, որ և՛ հողն անտեր չմնա, և՛ մարդիկ ապրուստ ունենան: Այսպես պիտի Ղարաբաղը մեզանով անենք: Ինձ ասում են, թե այդ հողերը ևս որոշ մարդկանց միջև բաժանված են, ունեն իրենց տերերը: Եթե իրոք այդպես է, մենք շատ մեծ խնդիրների առաջ ենք կանգնելու: Մինչդեռ օր առաջ պետք է կրկնապատկել Ղարաբաղի հայ բնակչությունը։ Երկիրը ժողովուրդն է պահում, թիկունքը։ Ասում են, թե Հայաստանում էլ են հողերը պատկանում հայտնի օլիգարխներին, պաշտոնյաներին, անգամ Ազգային ժողովի անդամներին: Դա ինձ համար անհասկանալի, անընդունելի է: Այդպիսի բաներ կարելի էր թույլ տալ այն դեպքում, եթե մենք Ռուսաստանի կամ Ամերիկայի չափ տարածքներ ունենայինք: Էս մի բուռ Հայաստանում ինչպե՞ս կարող են մի խումբ մարդիկ տեր դառնալ ողջ ժողովրդի ունեցվածքին:
«ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՏՅԱՆՆԵՐԸ ՀԵՏԵՎՈՒՄ ԵՆ, ՈՐ ՎԻՃԱՀԱՐՈՒՅՑ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԸ ՉՀԱՅԱՑՎԵՆ»
-Աղդամի և, այսպես կոչված, վիճահարույց այլ տարածքների բարձիթողի վիճակն արդյոք չի՞ պայմանավորված մի ներքին մտավախությամբ, թե մի օր ստիպված ենք լինելու հանձնել դրանք Ադրբեջանին:
-Միջազգային ատյանները հետևում են, որ վիճահարույց տարածքները չհայացվեն, չբնակեցվեն: Թույլ չեն տալիս այդ տեղերում քաղաքներ, գյուղեր հիմնել: Բայց մենք, դրանցից բացի, նույն Արցախում ունենք շատ այլ տարածքներ, որոնք վիճելի չեն: Ինչո՞ւ չենք մշակում այդ հողերը, ինչո՞ւ չենք բնակեցնում Շուշին և նման հատվածները: Դեռևս հինգ տարի առաջ Սան Ֆրանցիսկոյում կար բաքվեցի հայերից և ղարաբաղցիներից կազմված մի մեծ համայնք: Մեր ժողովուրդը մի մեծ թշնամի ունի` «Որտեղ հաց, այնտեղ կաց» մտածելակերպը: Իմ հոգսն այն է, որ ոչ միայն ղարաբաղցիները, այլև Հայաստանի տարբեր տարածքների բնակիչները իրենց հանգրվանը գտնեն Ղարաբաղում: Այդ հողը մեզնով պիտի ապրի: Եթե մարդն ապրում է Երևանում, Ապարանում, Սպիտակում, Հրազդանում, Չարենցավանում, լեռնային այլ գյուղերում և գոհ չէ իր վաստակից, կամ գործ չունի, պիտի մտածի, որ Ղարաբաղում կարելի է զբաղվել գյուղատնտեսական աշխատանքով, ապահովել սեփական վաստակը, շենացնել հողը, դարձնել այն մշտական բնակավայրը: Ես գրականագետ եմ, և այս խնդիրներից հասկանում եմ այնքան, որքան… Երբ վերջերս ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանի հետ զրուցում էինք, հասկացա, որ իմ առջև շատ պատրաստված, կիրթ մարդ է նստած: ՈՒ նա ասում էր, որ Հայաստանն այսօր քիչ է տիրություն անում Ղարաբաղին, քիչ են մարդիկ գալիս Ղարաբաղ, սերտ կապեր չեն ձևավորվում: Պետք է Հայաստան-Ղարաբաղ ճանապարհը լինի բանուկ, երկկողմանի բուռն երթևեկությամբ: Դա մեր հողն է, մեր երկիրն է: Քանի դեռ մենք շանս ունենք այդ հողը մեզնով անելու, պիտի ժամանակ չկորցնենք: Ինչպե՞ս աշխարհի տարբեր կողմերից հրեաները հավաքվեցին, թողնելով տուն, բարեկեցություն, բանկային հաշիվներ, և ստեղծեցին Իսրայելը: Եվ ի՜նչ իմաստուն են աշխատում ու շենացնում իրենց հայրենիքը: ՈՒ ոչ մեկին թույլ չեն տալիս երկրից գնալ: Մենք նույնպես պիտի կասեցնենք արտագաղթը. գոնե այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեզ համար չի վերացել պատերազմի վտանգը: Հարգելով հանդերձ Ռուսաստանը` ես ուզում եմ հասկանալ, թե ինչու է Երևանում ստեղծված հատուկ միգրացիոն ծառայություն, որն ապահովում է հայ գյուղացու, բանվորի, աշխատավորի արտագաղթը Ռուսաստանի տարբեր մարզեր: Հայ մարդուն տալիս են գրանցում, բնակարան, աշխատանք, և այդ ամենից հետո, հասկանալի է, որ էս երկիրը կորցնում է իր պաշտպանին, իր քաղաքացուն: Գուցե ռուսները մտահոգված են իրենց երկրում մուսուլմանական տարրերի շատանալու և նրանց փոխարեն, իբրև աշխատուժ, քրիստոնյա հայերին օգտագործելու խնդրո՞վ: Իսկ ո՞ւր մնաց մեր ազգային շահը: Գնում են ընտանիքներով, մեծ ու փոքրով: Մենք պիտի նաև վերջ տանք քաղքենիական վազքին դեպի Ամերիկա, Եվրոպա... Դա ազգակործան երևույթ է: Թող մենք ստորագրենք խաղաղության պայմանագիր, թող վերանա պատերազմի վտանգը, այդ դեպքում կարելի է ընտրություն անել գնալու և չգնալու միջև: Բայց հիմա դա անթույլատրելի է: Դա նույնն է, որ այսօր մեր զորանոցի զինվորն ասի, թե ինքն այլևս չի ուզում ծառայել հայկական բանակում և գնում է ծառայելու, ասենք, Կիսլովոդսկում կամ Ռիգայում: Մեր հանրապետությունը, վերջին հաշվով, մեծ զորամաս է, ու քանի կա պատերազմական իրավիճակ, զորամասից դուրս գնալու իրավունք չունենք: Դա դասալքություն է: Պետք է օր առաջ կասեցնել արտագաղթը, քանի որ եթե 1990-ականներին չքավոր ապրող տարրն էր գնում, ապա այսօր ճամպրուկներն են կապում և՛ նոր հարստացածը, և՛ շնորհալի գիտնականը, բժիշկը։ Մինչև երբ...
«ՄԵՆՔ ՇԱՏ ԲԱՆ ԵՆՔ ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ ԺՈՂՈՎՐԴԻՑ, ԲԱՅՑ ԱՎԵԼԻ ՇԱՏ ՊԻՏԻ ՊԱՀԱՆՋԵՆՔ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԻՑ»
-Արտագաղթը կասեցնող վճռական քայլը ո՞րն է, ըստ Ձեզ:
-Կարելի է ասել. «Ժողովուրդը լավ չի ապրում, այդ պատճառով էլ գնում է»: Իսկ հայ ժողովուրդն իր պատմության ընթացքում ե՞րբ է լավ ապրել: Էս է մեր հայրենիքը` չոր, քարքարոտ երկիր: Ռուսաստանում, ՈՒկրաինայում, Ամերիկայում, Կանադայում հարյուրավոր կիլոմետրերով ձգվում են սևահողերը: Տարին երկու անգամ բերք են ստանում: Մարդը պիտի ապուշ լինի, որ չհարստանա: Մերը հակառակն է` ապառաժ, քար, անջուր... Քարից հաց ենք հանում, տատասկներով պատված կիսաանապատից վարելահող ենք ստանում: Միշտ էլ այս է եղել: Ինչո՞ւ հանկարծ հիմա որոշեցինք լքել մեր հողը: Որովհետև Երևանից Լոս Անջելես ուղիղ չվե՞րթ է գործում: Եվ վերացել է ստալինյան «երկաթե վարագո՞ւյրը»։ Մեր երկիրը սա է, սա էլ լինելու է: ՈՒրիշ Հայաստան չկա: Նյութապաշտը, ընչաքաղցը, «նոր հայը» կամ խելագարը կարող են ասել` Ալաբամայում կամ Կրասնոդարի երկրամասում նոր Հայաստան ստեղծենք: Բայց ո՞ր խելացի մարդը դրան լուրջ կվերաբերվի: Այս հարցերի մասին առաջին հերթին Ազգային ժողովը պիտի մտածի: Եթե հայտարարենք, թե ժողովուրդը չի գնա այն դեպքում, երբ մեր երկրում կյանքը կլավանա, երբ մարդիկ կսկսեն լավ ապրել, ապա անկեղծ չենք լինի: Լավ ապրելը հայ ժողովրդի համար շատ պայմանական հասկացություն է: Աստված մեզ տվել է մի հայրենիք, որտեղ կապրես այնքան լավ, որ կբավարարես նվազագույն պահանջներդ: Ինչ իշխանություն էլ գա, ինչ մարդիկ էլ երկիրը ղեկավարեն, միևնույն է... Որովհետև չունենք էն հարստությունը, էն բնական պաշարները, էն աշխարհագրական դիրքը, որոնցով կարողանում են զարգանալ, բարգավաճել աշխարհի շատ երկրներ: Մենք պիտի բավարարվենք մեր ունեցածով, ոչ թե հանուն ստամոքսի թողնենք-գնանք մեր երկրից: Դա հանցագործություն է:
-Թեև Դուք անհնար եք համարում մեր երկրում լավ ապրելու հեռանկարը, պիտի նկատեմ, որ մեզանում քիչ չեն ֆանտաստիկ հարստության տեր անհատները, որոնք ապրում են այնքան լավ, որքան թույլ է տալիս լավի վերաբերյալ ունեցած իրենց պատկերացումների սահմանը: Համաձայն չե՞ք:
-Աշխարհի շատ չքավոր երկրներում կան մեծ հարստության տեր մարդիկ: Սա է շուկայական հասարակարգը: Պետք է հարստանալ հարգելով օրենքը, իսկ խոսքով չես կարող ներազդել այն մարդկանց վրա, ովքեր շրջանցում են օրենքը, չարաշահում իրենց պաշտոնական դիրքը։ Դա հարկային և դատական մարմինների խնդիրն է: Թող զբաղվեն էդ մարդկանցով, ճիշտ գանձեն հարկերը նրանցից: Նրանք պիտի կրկնապատիկ վճարեն պետությանն իրենց ստացած եկամուտների դիմաց: Աշխարհում շատ պետություններ կան (Անգլիան, Ամերիկան, զարգացած այլ երկրներ), որոնց հարստությունն ամբողջովին ունևոր անհատների ձեռքին է, և երկիրն ապրում, բարգավաճում է հարկերի հաշվին: Եթե հարկերը ճիշտ չափով, ճիշտ ժամանակին չմուծվեն, մարդու վրա այնպիսի տուգանքներ կդնեն, որ նա վայրկենապես կզրկվի մի ամբողջ կարողությունից: Այդ օրենքը, այդ կարգը պիտի գործի նաև մեր հանրապետությունում: Ասել, որ մեր ժողովուրդը ծույլ է, դրա համար է վատ ապրում, սխալ կլինի: Ինչո՞ւ է դրսում հայը մեծ ձեռքբերումներ ունենում, հարստություն կուտակում, որովհետև աշխատասեր է, բանիմաց, և օրենքներն էլ իրեն օգնում են: Օր ու գիշեր աշխատում են ամբողջ ընտանիքով, դրա շնորհիվ էլ լավ են ապրում: Եթե նույն քրտնաջանությամբ այստեղ էլ աշխատեն, ունենան օրենքի պաշտպանությունը և չճնշվեն ավելի ուժեղի կողմից, կտեսնեն արդյունքը: Բայց սա միայն աշխատավորից չի կախված։
-Կարծում եք, որ Հայաստանում մի՞շտ են աշխատողին կատարած գործին համարժեք վարձատրում և տալիս զարգանալու հավասար հնարավորություններ:
-Իհարկե` ոչ: Եվ հենց այդ պատճառով է, որ մարդիկ գնում են արտերկիր: Մենք շատ բան ենք պահանջում ժողովրդից, բայց ավելի շատ պիտի պահանջենք իշխանությունից: Օրենքը պիտի գործի Հայաստանում: Կորուստները, ամեն մի ընտանիքի հեռանալը Հայաստանից նշանակում են, որ սկսում է փուլ գալ բուրգը, որը կառուցվել է մեծ դժվարությամբ: Մենք հաղթանակած պետություն ենք, բայց այսօր ունենք անմշակ հողերի մի շտեմարան, որի անունն է Արցախ: Եկեք հայացքներս շրջենք դեպի Արցախ և պետականորեն կարողանանք նվաճել այն` այս անգամ ոչ թե զենքով, այլ քրտինքով: Մենք պիտի հասնենք այն բանին, որ Արցախում ստեղծված բարիքն իր վրա կրի թե՛ սիսիանցու, թե՛ արարատցու, թե՛ լոռեցու մատնադրոշմը:
Զրույցը` Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ